Στην Κρήτη ζει πλήθος αρχαίων ελαιόδεντρων ηλικίας εκατοντάδων, ακόμα και χιλιάδων ετών, σύμφωνα με εξειδικευμένους επιστήμονες. Είναι ζωντανά μνημεία της φύσης που αποδίδουν τους καρπούς τους στον άνθρωπο.

Στο παρελθόν ήταν πολύ περισσότερα, όμως οι ανθρώπινες δραστηριότητες κατέστρεψαν αρκετά από αυτά. Τη δεκαετία του 1990 λειτουργούσε το ευρωπαϊκό πρόγραμμα αντικατάστασης της «χονδρολιάς» από την «ψιλολιά» το οποίο επιδοτούσε την εκρίζωση των παλιών ελαιόδεντρων. Έτσι, αρκετές αρχαίες ελιές, με ιστορία χιλιάδων χρόνων εκριζώθηκαν και έγιναν καυσόξυλα για τζάκια και σόμπες. Αντικαταστάθηκαν από πιο προσοδοφόρες ποικιλίες ελιάς. Πολλοί ελαιώνες οικοπεδοποιήθηκαν και οι ιδιοκτήτες τους δεν γνώριζαν την αξία των δέντρων αυτών ώστε να τα διατηρήσουν. Επίσης, μεγάλη καταστροφή έγινε από διανοίξεις και διαπλατύνσεις δρόμων.

Το 2009, μετά από πρόταση του Μανώλη Χαρκούτση, ο πολιτιστικός σύλλογος Βενεράτου ανέλαβε πρωτοβουλία για τη σωτηρία των αρχαίων ελαιόδεντρων της Κρήτης. Πρότεινε σε άλλους πολιτιστικούς συλλόγους συνεργασία για το σκοπό αυτό. Δεκάδες πολιτιστικοί σύλλογοι ανταποκρίθηκαν με πρώτους τους συλλόγους της περιοχής Αμαρίου Ρεθύμνης, όπου υπάρχει πλήθος εκπληκτικών αρχαίων ελαιόδεντρων. Από την συγκεκριμένη περιοχή σημαντικό ρόλο για την ανάδειξη των αρχαίων ελιών, έπαιξε ο εκπρόσωπος του πολιτιστικού συλλόγου Πατσού, Κώστας Σαββάκης. Ανταποκρίθηκαν ακόμα σύλλογοι από την Κάνδανο των Χανίων όπου ζουν ιδιαιτέρως ψηλά αρχαία ελαιόδεντρα, από την Βιάννο και διάφορα χωριά του νομού Ηρακλείου, από την Ιεράπετρα και την Σητεία.

Στην πρωτοβουλία συμμετείχε, εθελοντικά και το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (τότε ΤΕΙ Κρήτης) επί προεδρίας Βαγγέλη Καπετανάκη, με μία ομάδα επιστημόνων που αποτελείτο από τον τότε πρόεδρο της σχολής Γεωπονίας Δημήτρη Λυδάκη, τον ομότιμο, σήμερα, καθηγητή Δενδροκομίας Σπύρο Λιονάκη και την ερευνήτρια Γιώτα Ψειροφωνιά.

Εκπρόσωποι πολιτιστικών συλλόγων και επιστήμονες του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου, επισκέπτονταν περιοχές της Κρήτης με αρχαία ελαιόδεντρα κι έκαναν ενημερώσεις. Μάλιστα, πάντα σε εθελοντική βάση, το τότε ΤΕΙ Κρήτης, ανέλαβε την πρωτοβουλία της καταγραφής των ελαιόδεντρων ηλικίας εκατοντάδων αλλά και χιλιάδων χρόνων. Πιο αναλυτικά, κάθε πολιτιστικός σύλλογος κατέγραφε στην περιοχή του τα παλιά ελαιόδεντρα και συμπλήρωνε ειδική φόρμα του τότε ΤΕΙ Κρήτης. Στη συνέχεια, επιστήμονες του ΤΕΙ, με επικεφαλής την κυρία Ψειροφωνιά, έκαναν αυτοψία, μετρούσαν την περίμετρο των κορμών των δέντρων, την κόμη τους, φωτογράφιζαν τις ελιές και προχωρούσαν στην ηλεκτρονική καταγραφή. Το τότε ΤΕΙ Κρήτης, μάλιστα, είχε δημιουργήσει ηλεκτρονική βάση δεδομένων, η οποία ουδέποτε αξιοποιήθηκε από το κράτος, την περιφέρεια Κρήτης ή και τους δήμους. Η περιφέρεια Κρήτης μάλιστα ενέκρινε χρηματοδότηση ύψους 10.000 ευρώ συν ΦΠΑ για την καταμέτρηση από το τότε ΤΕΙ Κρήτης των αρχαίων ελαιόδεντρων όλου του νησιού και την ολοκλήρωση της βάσης δεδομένων, χρήματα όμως που δεν δόθηκαν.

Η δραστηριότητα του άτυπου δικτύου πολιτιστικών συλλόγων Κρήτης (ήταν με την μορφή κινήματος, δεν υπήρχαν διοικητικό συμβούλιο και επίσημη εκπροσώπηση, ούτε ζητήθηκαν χρηματοδοτήσεις από κοινοτικούς ή εθνικούς πόρους από το Δίκτυο) με την υποστήριξη του μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη, που μόλις έμαθε για την πρωτοβουλία της σωτηρίας των αρχαίων ελαιόδεντρων της Κρήτης, προέβη σε σχετική γραπτή δήλωση.

Οι πολιτιστικοί σύλλογοι αναζήτησαν την συμπαράσταση και της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης, αφού η Εκκλησία διατηρεί περιουσίες με αρχαία ελαιόδεντρα. Ο τότε σεβασμιότατος αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Ειρηναίος, πρόθυμα παρείχε την συμπαράστασή του κατά τη διάρκεια συνάντησης.

Το άτυπο δίκτυο Πολιτιστικών Συλλόγων Κρήτης δημιούργησε βίντεο με σκηνοθέτη τον Μανώλη Τσελεντάκη, το οποίο αφιλοκερδώς φιλοξένησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα τοπικά μέσα ενημέρωσης.

Κορυφαία στιγμή για το δίκτυο πολιτιστικών συλλόγων Κρήτης που λειτουργούσε με την επιστημονική υποστήριξη του τότε ΤΕΙ Κρήτης, πάντα σε αμιγώς εθελοντική βάση, ήταν η διοργάνωση διεθνούς έκθεσης εικαστικών έργων (ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής, φωτογραφίας) με θέμα τα αρχαία ελαιόδεντρα. Η έκθεση η οποία στήθηκε με τη συμβολή της διευθύντριας του μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης και τότε προέδρου της Ένωσης Τεχνοκριτικών Ελλάδος Μαρίας Μαραγκού, φιλοξενήθηκε από το Διεθνές Εκθεσιακό Κέντρο Κρήτης τον Αύγουστο του 2010. Συμμετείχαν με έργα τους εκατοντάδες καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Η πρωτοβουλία των πολιτιστικών συλλόγων για τη σωτηρία και την ανάδειξη των αρχαίων ελαιόδεντρων έγινε γνωστή σε όλη την Ελλάδα και σε πολλά σημεία του κόσμου, καθώς το ενδιαφέρον των ελληνικών και των διεθνών μέσων ενημέρωσης ήταν τεράστιο και συνεχές για πολλά χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2012, το γερμανικό τηλεοπτικό δίκτυο ZDF σε συνεργασία με γαλλικό κανάλι, έκανε αφιέρωμα για τα αρχαία ελαιόδεντρα της Κρήτης το οποίο παρουσιαζόταν επί χρόνια σε όλη την Ευρώπη. Στην Ελλάδα παρουσιαζόταν από την COSMOTE T.V.

Το Δίκτυο των δεκάδων πολιτιστικών συλλόγων της Κρήτης ζητούσε :

1. Οι αρχαίες ελιές να προστατεύονται με νόμο ως ζωντανά μνημεία της φύσης. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει σχετική νομοθεσία, με εξαίρεση της περιοχή της Κέρκυρας.

2. Να δίδεται επιδότηση στους ιδιοκτήτες των αρχαίων ελαιόδεντρων, η οποία θα λειτουργεί ως κίνητρο για να τα προστατεύουν. Να σημειωθεί ότι πολλά αρχαία δέντρα έχουν εκριζωθεί από τους ιδιοκτήτες τους και έχουν αντικατασταθεί από άλλες πιο προσοδοφόρες καλλιέργειες π.χ. οινάμπελα, θερμοκήπια κλπ

3. Να δίδονται καλλιεργητικές συμβουλές και συμβουλές συγκομιδής των αρχαίων ελαιόδεντρων, ώστε να γίνουν πιο αποδοτικά στους ιδιοκτήτες τους

4. Σε περιπτώσεις δημοσίων έργων (π.χ. διανοίξεις δρόμων) τα αρχαία ελαιόδεντρα, που θα αξιολογούνται από εξειδικευμένους επιστήμονες, να μεταφυτεύονται σε άλλες περιοχές όπου θα εξακολουθούν να ζουν

5. Να χρηματοδοτηθεί το ΤΕΙ Κρήτης (σήμερα Μεσογειακό Πανεπιστήμιο) για την ολοκλήρωση της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων σχετικά με τα αρχαία ελαιόδεντρα και για τη συνεχή ανανέωσή της. Να τοποθετηθούν τα ελαιόδεντρα αυτά σε ηλεκτρονικούς χάρτες, ώστε να μπορούν με ευκολία να τα επισκέπτονται μαθητές, περιηγητές, πεζοπόροι και τουρίστες.

6. Να γίνει καμπάνια ενημέρωσης για την αξία των αρχαίων ελαιόδεντρων, ώστε οι ιδιοκτήτες τους να τα προσέχουν και να μην τα εκριζώνουν σε περιπτώσεις οικοπεδοποίησης των ακινήτων τους.

Τα αιτήματα του δικτύου Πολιτιστικών Συλλόγων Κρήτης για τα οποία οι σύλλογοι επέμεναν από το 2009 έως και το 2013 που διατηρήθηκε η πρωτοβουλία για τη σωτηρία των αρχαίων ελαιόδεντρων, αγνοήθηκαν από την επίσημη πολιτεία και την περιφέρεια Κρήτης. (Από τον διαδημοτικό ΣΕΔΗΚ έχει αναγνωριστεί μόνο ένας πολύ μικρός αριθμός αρχαίων ελαιοδέντρων, όπου μέσω κοινοτικού προγράμματος έχουν τοποθετηθεί μεταλλικές ταμπέλες)

Στο μεταξύ, η Ιταλία, η Ισπανία και ο Λίβανος, δημιούργησαν νομικό δίκτυ προστασίας των δικών τους αρχαίων ελαιόδεντρων, τα οποία αναδεικνύουν και προβάλλουν σε διεθνές επίπεδο. Η Ισπανία και τη Ιταλία, μάλιστα, εξασφάλισαν και σχετικές επιδοτήσεις προς τους ιδιοκτήτες των δέντρων αυτών.

Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποια από τα αρχαία ελαιόδεντρα που για διάφορους λόγους εκριζώθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους το διάστημα 2009 – 2012, μεταφυτεύθηκαν με πρωτοβουλία του δικτύου Πολιτιστικών Συλλόγων Κρήτης. Η πρώτη μεταφύτευση έγινε με μεγάλη επιτυχία από το τότε ΤΕΙ Κρήτης σε δέντρο που μεταφυτεύθηκε (για να αποφευχθεί η καταστροφή του) σε χώρο του ιδρύματος όπου συνεχίζει να ζει. Επίσης, ο δήμος Ηρακλείου το 2010 αποδέχθηκε τη μεταφύτευση δύο αρχαίων δέντρων στην ενετική τάφρο της οδού Εφόδου, όπου ζουν σήμερα.

Η πρωτοβουλία του Δικτύου Πολιτιστικών Συλλόγων Κρήτης συνέβαλε ώστε ο ελαιοπαραγωγικός κόσμος και γενικά το ευρύ κοινό να αρχίσει να αντιλαμβάνεται την αξία των ζωντανών Μνημείων της Φύσης. Πολλοί ενώ τα είχαν εγκαταλείψει άρχισαν να τα περιποιούνται, ενώ όλο και πυκνώνουν στα social media οι φωτογραφίες των αρχαίων ελιών. Ωστόσο, από το 2013 μέχρι το 2021 που ατόνησε η πρωτοβουλία των συλλόγων, δυστυχώς έχουν εκριζωθεί αρκετά δέντρα, ακόμα και από αυτά τα οποία είχαν καταγραφεί στην ηλεκτρονική βάση του ΤΕΙ Κρήτης.

Τα τελευταία δύο χρόνια η πρωτοβουλία για την σωτηρία και την ανάδειξη των αρχαίων ελαιόδεντρων αναλήφθηκε ξανά, από τον γλύπτη Μανώλη Χαρκούτση ως εξής : Ο Μ. Χαρκούτσης που έχει ήδη εντοπίσει αρχαία ελαιόδεντρα, έρχεται σε επικοινωνία με τοπικούς φορείς και βέβαια με τους ιδιοκτήτες των δέντρων και με την χορηγία της εταιρείας Κ. Μπαντουβάς Α.Ε. τοποθετεί γλυπτά - μονόλιθους που παραπέμπουν σε βιβλία. Πάνω στους μονόλιθους αναγράφεται η ένδειξη ΔΕΝΤΡΑ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ. Ο Μανώλης Χαρκούτσης ενέταξε την πρωτοβουλία του στο νέο του project με τίτλο ΤΕΧΝΗ ΚΑΤ΄ ΑΓΡΟΝ.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο του Μανώλη Χαρκουτση και της Πέλλας Λασηθιωτάκη