Στον Κρούστα, 20 χιλιόμετρα μακριά από τον Άγιο Νικόλαο, η αίσθηση του χειροποίητου γίνεται αντιληπτή, πριν ακόμα μπεις στο χωριό. Μια πινακίδα, φτιαγμένη από τους κατοίκους, σε καλωσορίζει και ένα λίθινο παγκάκι σε προσκαλεί να αγναντέψεις τον κάμπο και τη θάλασσα. 

Περπατώντας στα σοκάκια του Κρούστα, συναντώ πινακίδες που ονοματίζουν τις επιμέρους γειτονιές του οικισμού και μία αφαιρετική μοντέρνα τοιχογραφία. Σταματώ να τη χαζέψω και πιάνω κουβέντα με μια μαυροφορεμένη γιαγιά που καθαρίζει αμύγδαλα, καθισμένη σε μια ψάθινη καρέκλα έξω από το σπίτι της. Οι αμυγδαλιές γύρω από τον Κρούστα ξεράθηκανφέτος, λέει, και η σοδειά ήταν μικρή. Ωστόσο, τα γαλανά της μάτια λάμπουν, καθώς με φιλεύει μια χούφτα αμύγδαλα. 

Η βόλτα μου καταλήγει στο καφενείο, κάτω από μια δροσερή στοά από μουριές που στεφανώνουν τον κεντρικό δρόμο. Εκεί η κυρα-Παπαδιώ μου εξηγεί τα μυστικά του εφτάζυμου, του ψωμιού για το οποίο φημίζεται ο Κρούστας. Το ψωμί αυτό φτιάχνεται χωρίς προζύμι και φουσκώνει με τους μύκητες του ρεβιθιού. Και επειδή είναι δύσκολο να πετύχει, οι γυναίκες συνήθως το φτιάχνουν με μεγάλη μυστικότητα, αποδίδοντας τυχόν αποτυχίες στο «κακό μάτι». Το αυτόζυμο αυτό ψωμί ψήνεται παραδοσιακά στον ξυλόφουρνο και είναι ιδιαίτερα αρωματικό. Έχει την τιμητική του κάθε Αύγουστο, οπότε και διοργανώνεται η Γιορτή του Εφτάζυμου στον Κρούστα, αντίστοιχη με εκείνη της Κασταμονίτσας στο Ηράκλειο. Καθώς η κυρα-Παπαδιώ μου μιλά για τα έθιμα του χωριού, στην παρέα μας προστίθενται κι άλλοι Κρουστιανοί. Ένας από αυτούς φτιάχνει παραδοσιακές στολές και κάποιος άλλος ξύλινα σκουλαρίκια, ενώ ο τρίτος μου μιλά με περηφάνεια για τον Λυραρογιάννη, φημισμένο βοσκό και λυράρη της περιοχής.

Οδηγώ μέχρι το γειτονικό κεφαλοχώρι της Κριτσάς και περπατώντας στα όμορφα σοκάκια του, συναντώ μια παρέα από νεαρά αγόρια που ακούν μαντινάδες στα κινητά τους. Ανοίγω συζήτηση μαζί τους και με παροτρύνουν να επισκεφτώ τους ναούς του Αφέντη Χριστού και της Παναγιάς Κεράς, για να δω τις βυζαντινές τους τοιχογραφίες.

Ξεμακραίνοντας, ακούω τον έναν να μαθαίνει τα βήματα κάποιου κρητικού χορού στους άλλους. Μου κάνει εντύπωση που έφηβα αγόρια συνδέονται τόσο στενά με τις παραδόσεις του τόπου τους. Στο κεντρικό σοκάκι της Κριτσάς συναντώ γυναίκες που κεντούν καθισμένες έξω από τα σπίτια τους και πιάνω κουβέντα με δύο από αυτές για το γειτονικό άγαλμα της Κριτσιτοπούλας, που επίσης κρατά ένα εργόχειρο στα χέρια. «Έτσι είναι», μου λένε με νάζι. «Η γυναίκα πρέπει να είναι νοικοκυρά! Ή μήπως όχι;…».

Νοικοκυρές είναι οπωσδήποτε οι κυρίες του Γυναικείου Συνεταιρισμού της Κριτσάς, σκέφτομαι, καθώς κατηφορίζω στον δρόμο, ακολουθώντας τη μοσχοβολιά από κουλουράκια που ψήνονται στον φούρνο. Στην αυλή του συνεταιρισμού η κυρία Μαρίκα με υποδέχεται με ένα τραπέζι στρωμένο με φρεσκοψημένα αμύγδαλα, καλτσούνια, τυροπιτάκια, ξεροτήγανο και μυζηθρόπιτα. Μου λέει τα μυστικά της νερά της κριτσόπιτας, το φύλλο της οποίας ανοίγεται απευθείας πάνω στο καυτό τηγάνι, και μου εξηγεί σε τι διαφέρει το κουμπάνι από τον λουκουμά. Μου μιλά, επίσης, για έθιμα του παρελθόντος που παραμένουν ζωντανά αλλά και για τους εντυπωσιακούς παραδοσιακούς γάμους της Κριτσάς. Οι δύο κυρίες που κάνουν βάρδια στην κουζίνα με προσκαλούν να φτιάξω μαζί τους χειροποίητο λαζανάκι και απολαμβάνω για λίγη ώρα την ομορφιά του να δουλεύεις με τα χέρια σου, παρέα με άλλες γυναίκες. Το εργαστήριο του συλλόγου θα έχει οπωσδήποτε φιλοξενήσει πολλές ώρες ομαδικής εργασίας για την προετοιμασία εδεσμάτων για γάμους, βαφτίσεις και άλλες σημαντικές κοινωνικές εκδηλώσεις. Η φήμη των γυναικών της Κριτσάς έχει άλλωστε ξεπεράσει τα όρια της Κρήτης.

Αποχαιρετώντας τις χαμογελαστές κυρίες του συλλόγου, αναζητώ τον δρόμο που οδηγεί στο οροπέδιο του Καθαρού. Καθώς ανεβαίνω την πλαγιά του βουνού, οι πέτρες του μοιάζουν να κινούνται σαν να είναι κύματα της θάλασσας. Τη ζωντάνια τους αυτή ίσως να εξηγεί το γεγονός ότι πριν από 250.000 χρόνια η περιοχή βρεχόταν από αλμυρό νερό. Στο οροπέδιο βρέθηκαν μάλιστα απολιθώματα πυγμαίων ρινόκερων και ελεφάντων και κάποια από αυτά φυλάει με αγάπη σε ένα βαλιτσάκι ο κύριος Γιάννης, γνώστης της περιοχής και της ιστορίας της. Ζωγραφίζοντας με πυρογράφο επάνω σε κολοκύθες, με τη σημαία του Τσε Γκεβάρα κρεμασμένη στο φόντο, μου μιλάει για τους φυσιοδίφες που επισκέπτονται το οροπέδιο αλλά και για το βίντεο κλιπ τραγουδιού του Γιάννη Χαρούλη, που γυρίστηκε πρόσφατα εκεί. Ο δημοφιλής τραγουδιστής κατάγεται εξάλλου από την περιοχή.

Αν διέθετα τζιπάκι, θα μπορούσα να περάσω απευθείας από το οροπέδιο του Καθαρού στο οροπέδιο του Λασιθίου. Με συμβατικό αυτοκίνητο, όμως, θα χρειαστεί να γυρίσω πίσω προς Κριτσά και να συνεχίσω από την άσφαλτο την επόμενη μέρα. Κατηφορίζοντας το βουνό, συναντώ ένα φθαρμένο κάθισμα γραφείου σε έναν φυσικό εξώστη με θέα τον Άγιο -όπως λένε εδώ τον Άγιο Νικόλαο- και το πέλαγος. Φαντάζομαι ότι θα ανήκει σε κάποιον από τους βοσκούς που έχουν τριγύρω τα κοπάδια τους, αλλά το οικειοποιούμαι για λίγα λεπτά. Αναπνέοντας τον δροσερό αέρα του βουνού κι ακούγοντας τον γλυκό ήχο των κουδουνιών των κατσικιών, σκέφτομαι ότι Κρήτη είναι πρώτα απ’ όλα τα βουνά και το βίγλισμα της θάλασσας από τα ψηλά.

Το επόμενο πρωί ξεκινώ νωρίς από τον Άγιο Νικόλαο για το οροπέδιο του Λασιθίου. Διασχίζω έναν φιδωτό δρόμο που ελίσσεται επίμονα ανάμεσα στα λιόδενδρα και κάνω μια στάση στο Μέσα Λασίθι, που έχω ακούσει ότι έχει όμορφα ξυλόγλυπτα τέμπλα. Μια ηλικιωμένη κυρία κινητοποιείται με προθυμία για να ψάξουμε τον παπά του χωριού που έχει τα κλειδιά της εκκλησίας, αλλά δεν καταφέρνουμε να τον βρούμε και συμφωνούμε να ξαναπεράσω αργότερα. Για να βρω τον δρόμο για το γειτονικό χωριό του Αγίου Γεωργίου, ακολουθώ τον ψαρά που εκτελεί το εβδομαδιαίο του δρομολόγιο στην περιοχή. Με εντυπωσιάζει το γεγονός ότι έχει φτάσει ως εδώ από την Ιεράπετρα, που βρίσκεται 75 χιλιόμετρα μακριά. Εκείνος πάλι στέκει προβληματισμένος μπροστά στη δική μου διαδρομή. «Δεν θα περάσεις από τα μέρη μας;» με ρωτά δυσαρεστημένος. Κι ενώ αντιλαμβάνομαι την παράλειψη, προσπαθώ να του εξηγήσω ότι δεν υπάρχει τρόπος να χωρέσω ολόκληρη την Κρήτη μέσα στις μετρημένες σελίδες ενός βιβλίου.

Στο καφενείο του Αγίου Γεωργίου ανοίγω κουβέντα με την κυρία Ελευθερία για τους ανεμόμυλους του χωριού -ένα θέμα που κάνει τα μάτια της να λάμπουν με ενθουσιασμό. «Παλιά, το οροπέδιο μετρούσε 19.000 μύλους. Σαν πεταλούδες φτερούγιζαν τα πανιά τους!» μου λέει και εντυπωσιάζομαι με τον απρόσμενα μεγάλο αριθμό. Η κυρία Ελευθερία αφήνει για λίγο τον δίσκο του καφενείου και πεταγόμαστε να μου δείξει έναν ανεμόμυλο που παραμένει ενεργός και αντλεί νερό, για να ποτίζει το χωράφι. «Παλιά ήταν δουλειά των παιδιών της οικογένειας να σκαρφαλώνουν τον ανεμόμυλο και να του στολίζουν -να κρεμάνε δηλαδή- τα πανιά. Τα παιδιά επέβλεπαν και το πότισμα του χωραφιού, όσο οι γονείς τους έτρεχαν με άλλες δουλειές. Σήμερα όμως τα παιδιά γινήκανε ρομποτάκια του καναπέ, με το κινητό στο χέρι», καταλήγει με νοσταλγία.

Καθώς μεσημεριάζει και είναι ώρα να συνεχίσω προς το Δικταίο Άντρο, η κυρία Ελευθερία επιμένει να μου φτιάξει δύο αβγά κι ένα τοστάκι για τον δρόμο. Οι Κρητικοί σαφώς και φημίζονται για την φιλοξενία τους, αλλά είναι τόση η τρυφερότητα της αεικίνητης αυτής γυναίκας, που με κάνει να νιώθω μέλος της οικογένειάς της. Θα ήθελα πολύ να μπορούσα να πω στον ψαρά από την Ιεράπετρα ότι οι μεγαλύτερες ομορφιές της Κρήτης δεν έχουν να κάνουν με τα σημεία που επισκέπτεσαι αλλά με τους ανθρώπους που γνωρίζεις.

Στο χωριό που συναντώ στο δρόμο για την σπηλιά του Δικταίου Άντρου, με καθηλώνει η εικόνα ενός μαυροφορεμένου γέροντα, που καθαρίζει φρέσκιες αγκινάρες έξω από την πόρτα του σπιτιού του. Στον ολόλευκο τοίχο πίσω τουαστράφτει μια αφιέρωση γραμμένη από παιδικά χέρια: «Σ’ αγαπώ, παππού και γιαγιά». Αφήνω το αυτοκίνητό μου στην άκρη, νιώθοντας την επιθυμία να πω μια καλημέρα στον κύριο αυτό, κι ας μην τον γνωρίζω. Πιάνουμε την κουβέντα και μου δίνει να δοκιμάσω ένα ζουμερό κομμάτι αγκινάρας. Η αγκινάρα θέλει, λέει, ρακή και επιμένει να κεράσει ένα ποτήρι. Αντιλαμβάνομαι ότι η φιλοξενία των Λασιθιωτών είναι τόση που, αν αφηνόμουν σε αυτήν, δεν θα έφτανα ποτέ στον προορισμό μου.

Η εξωτερική όψη του Δικταίου Άντρου και το λίθινο μονοπάτι που οδηγεί σε αυτό προϊδεάζουν για έναν χώρο απόκοσμο και αρκετά υποβλητικό, ώστε να ζωγραφιστεί στη συνείδηση των ανθρώπων ως χώρος γέννησης του Δία. Παρά τους πολυάριθμους επισκέπτες που κατεβαίνουν τα υγρά σκαλοπάτια της μυστηριακής σπηλιάς, δεν δυσκολεύομαι να συμμεριστώ το δέος όλων όσων επί χιλιετίες έκαναν αυτό το προσκύνημα προς τα έγκατα της γης, για να τιμήσουν τον πατέρα των θεών κάτω από τους σταλακτίτες. Μεγαλύτερη, ωστόσο, από το δέος είναι η αναζωογόνηση που νιώθω, επιστρέφοντας στο δυνατό και ζεστό φως του ήλιου. Το κυρίαρχο, άλλωστε, στοιχείο που ξεχώρισα μέσα από το οδοιπορικό μου στα οροπέδια του Λασιθίου είναι η φωτεινή ζωντάνια και η γλυκύτητα των ανθρώπων του.

Πηγή: «Χειροποίητη Κρήτη», Ισαβέλλα Ζαμπετάκη, Περιφέρεια Κρήτης