Στις βραχώδεις πλαγιές του Αποκόρωνα Χανίων, ανάμεσα στο Κρητικό Πέλαγος και τα Λευκά Όρη, τα λιόδενδρα αγκαλιάζουν μία σειρά από όμορφα μικρά χωριά. Δεν είναι τυχαίο ότι η περιοχή βρίσκεται στην κορυφή της προτίμησης Βορειοευρωπαίων που αναζητούν ένα σπίτι στη Μεσόγειο.

Αυτό σκέφτομαι όσο περπατώ στο καλντερίμι ενός όμορφου ανηφορικού στενού του Βάμου, πηγαίνοντας να συναντήσω τον κύριο Νίκο. Ο ίδιος μαζί με μία παρέα φίλων του ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1990 συντονισμένες προσπάθειες να ξαναζωντανέψουν το χωριό. Τα καλοσυντηρημένα ιστορικά κτίρια και οι γοητευτικές οικίες της ενετικής περιόδου δείχνουν ότι το στοίχημα έχει κερδηθεί. Συνεχίζοντας τη βόλτα με τον κύριο Νίκο, μαθαίνω ότι το χωριό αποτέλεσε σημαντικό διοικητικό κέντρο στις αρχές του 20ού αιώνα και ότι ήταν ένα από τα πρώτα μέρη στο νησί που απέκτησαν γυμνάσιο, τράπεζα, ειρηνοδικείο και σταθμό χωροφυλακής. Η συζήτησή μας αποκαλύπτει αντίστοιχα σημεία ενδιαφέροντος στα γύρω χωριά, τα οποία και ανυπομονώ να επισκεφτώ.

Ξεκινώ από τον γειτονικό Κεφαλά, ο οποίος υπήρξε σημαντικό μαστοροχώρι στο παρελθόν. Επιδέξιοι τεχνίτες λάξευαν την πέτρα και το ξύλο και άφησαν το σημάδι τους στα σκαλιστά υπέρθυρα ενετικής τεχνοτροπίας, που σώζονται ακόμα στις εισόδους κάποιων κατοικιών και σε εκκλησίες του χωριού. Μία αρχιτεκτονική έκπληξη μεγαλύτερης κλίμακας επιφυλάσσει το Γαβαλοχώρι. Σε μια δενδρόφυτη τοποθεσία έξω από το χωριό, σώζονται 30 πηγάδια που λέγεται ότι κατασκευάστηκαν στα βυζαντινά χρόνια. Τα πηγάδια είναι λαξεμένα στον βράχο και το στόμιό τους προστατεύεται κάτω από πελώρια ημιθόλια, που μοιάζουν με πύλες εισόδου σε έναν φανταστικό κόσμο. Μάλιστα, στα πηγάδια αυτά οι κάτοικοι του χωριού συνήθιζαν να ρίχνουν από ένα κανάτι κρασί στις 3 του Νοέμβρη. Τη μέρα αυτή γιορτάζει ο Άη Γιώργης ο Μεθυστής, ο οποίος και λέγεται ότι «ανταπέδιδε» το κέρασμα βοηθώντας να γίνει πιο νόστιμο το κρασί που ωρίμαζε στα βαρέλια. Οι ρίζες του εθίμου χάνονται στις εποχές της λατρείας του Διονύσου, αλλά στα πηγάδια βρέθηκαν κάποια από τα κανάτια, τα οποία και εκτίθενται στο μουσείο του χωριού.

Επόμενος σταθμός στη διαδρομή μου είναι το Παϊδοχώρι, όπου έχει το κτήμα του ένας γνώστης της τέχνης της τροφοσυλλογής. Ο Μανόλης με υποδέχεται με σύκα, αχλάδια και μάνγκο από τα δέντρα του -φρούτα ενδεικτικά της μεγάλης ποικιλίας που ευδοκιμεί στην Κρήτη. Αφού τσουγκρίσουμε το πρώτο ποτήρι της ρακής, ξεκινάμε να μιλάμε για τα μυστικά της συλλογής σαλιγκαριών. 

Παλιά ολόκληρο το χωριό έβγαινε με λύχνους τα υγρά βράδια της άνοιξης, για να αναζητήσει το νόστιμο αυτό έδεσμα. Δυσκολότερη είναι η διαδικασία του μαζέματος χοχλιών τους καλοκαιρινούς μήνες, οπότε και κρύβονται σε κουφάλες δέντρων ή κάτω από μεγάλες πέτρες. 

Αν κάτι δεν χρειάζεται να ψάξεις πολύ στην Κρήτη για να το βρεις, είναι τα άγρια χόρτα. Ο Μανόλης έχει διδαχθεί την τέχνη της συλλογής τους από τη γιαγιά του και γνωρίζει με τι μπορεί να γεμίσει ένα καλάθι κάθε εποχή του χρόνου. Στην περιοχή γύρω από το χωριό φύονται περισσότερα από 60 διαφορετικά είδη χόρτων: από ραδίκια γουλάτα και λαγουδόχορτο μέχρι μαρουλίδες και κουρνοπόδι. 

«Για να τα ξεχωρίσεις, δεν βασίζεσαι μόνο στην όψη τους αλλά και στη γεύση, την υφή και τη μυρωδιά τους», μου εξηγεί. Υπάρχουν βέβαια και φυτά τοξικά. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει ο φλόμος, που χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν για την απολύμανση του βρόχινου νερού που συγκεντρωνόταν στους αρόλιθους, τις φυσικές κοιλότητες των βράχων. Άλλο ένα φυτό που συνέλεγαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών και χρησιμοποιούσαν σαν τσίχλα είναι η Carlina gummifera. Ο χυμός του αγκαθωτού αυτού μωβ λουλουδιού αποκτά μαστιχώδη υφή, όταν έρθει σε επαφή με τον αέρα. 

Συνήθειες του παρελθόντος θυμίζει και ο κούμος, ένα μικροσκοπικό πέτρινο οίκημα, στο οποίο διανυκτέρευαν οι ιδιοκτήτες του κτήματος, όταν δεν προλάβαιναν να περπατήσουν τα αρκετά χιλιόμετρα της επιστροφής προς το κανονικό τους σπίτι.

Η βόλτα μου στον Αποκόρωνα συνεχίζεται ανάμεσα στα λιόδεντρα που κυριαρχούν στην περιοχή. Η «συνάντηση» με την ελιά του Σαμωνά με γυρίζει αρκετές χιλιάδες χρόνια πίσω. Το δέντρο αυτό, το οποίο βρίσκεται κοντά σε έναν αρχαίο οικισμό, έχει χαρακτηριστεί μνημειακό λόγω των τεράστιων διαστάσεών του. Ο κορμός του έχει σκιστεί στα δύο, ανοίγοντας ένα πέρασμα που σου επιτρέπει να τον διασχίσεις και να ψηλαφίσεις τις καμπύλες και τις κοιλότητες που απέκτησε στο πέρασμα των χιλιετιών. Η ελιά του Σαμωνά, όπως και άλλες υπεραιωνόβιες ελιές της Κρήτης, μοιάζει με ζωντανό γλυπτό, το σχήμα του οποίου εξελίσσεται στο πέρασμα των αιώνων. 

Μία διαφορετική ιστορία για τη σημασία της ελιάς στην περιοχή αφηγείται το μετόχι του Αγίου Γεωργίου στο Καρύδι. Περπατώντας κάτω από τις δώδεκα θολωτές καμάρες του παλιού ελαιοτριβείου, αναλογίζομαι πώς θα ήταν τα πράγματα εδώ τον 19ο αιώνα, όταν τέσσερις ελαιόμυλοι περιστρέφονταν στη σειρά παράγοντας μια εντυπωσιακά μεγάλη ποσότητα λαδιού. Ακόμα και σήμερα, που η οροφή έχει υποχωρήσει, ο χώρος εξακολουθεί να αποπνέει μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας.

Ανάμεσα στα χωριά που ξεχώρισαν για την παραγωγή ελαιολάδου συγκατα-λέγεται και ο γειτονικός Βαφές. «Κάποτε, είχαμε εννιά φάμπρικες!» μου λέει περήφανα ο κύριος Μανόλης, κάτοικος του χωριού. Η μία μάλιστα διατηρείται σε καλή κατάσταση και σπεύδουμε να πάρουμε τα κλειδιά της από την καφετέρια στον κεντρικό δρόμο του χωριού, για να την επισκεφτούμε. Στο εσωτερικό της φάμπρικας σώζονται οι βαριές μυλόπετρες, τις οποίες έσερναν οικόσιτα ζώα για να πολοτοποιηθεί η ελιά, αλλά και η πρέσα, στην οποία πιεζόταν ο πολτός, αφού πρώτα τοποθετούνταν σε σακιά. Περιστρέφοντας τη βίδα της πρέσας με ένα ξύλινο δοκάρι, κυλούσε σταδιακά το λάδι μέσα από τον πύργο των σακιών που στοιβάζονταν στη βάση της πρέσας. Ρωτάω τον κύριο Μανόλη τι είναι τα μικρά μαύρα σημάδια στον τοίχο και εικάζουμε από κοινού ότι πρόκειται για το αποτύπωμα ενός δαχτύλου, βουτηγμένου στο κατακάθι της ελιάς, το οποίο λειτουργούσε σαν επιτόπια καταγραφή της ποσότητας που έβγαινε από το πιεστήριο κάθε χρονιά. Κάνοντας μια βόλτα στα σοκάκια του χωριού μέχρι την κεντρική εκκλησία, ο κύριος Μανόλης μου δείχνει τις παρυφές των Λευκών Ορέων στον ορίζοντα. Από εκεί περνά το μονοπάτι που έπαιρνε κάθε μέρα όταν ήταν παιδί, για να πάει στο σχολείο του στον Βάμο. Η διαδρομή διαρκούσε δύο ώρες και δεν ήταν η μόνη που διένυε σε καθημερινή βάση.

Καθώς σουρουπώνει, θυμάμαι την πρόσκληση του κυρίου Νίκου για ένα κρασάκι στα Ντουλιανά. Εκεί 11 νεαρά παιδιά έχουν ανοίξει ένα συνεταιριστικό καφέ-παντοπωλείο. Στα ράφια του καταστήματος πωλείται πετιμέζι, χαρουπόμελο και ταχίνι που φτιάχνει η ομάδα, μαζί με προϊόντα άλλων μικρών παραγωγών από την Κρήτη και την υπόλοιπη Ελλάδα. Στα τραπεζάκια της πλατείας του χωριού σερβίρονται μεζέδες και διοργανώνονται βραδιές με ζωντανή μουσική.

Βρίσκω τον κύριο Νίκο να κουβεντιάζει με τον Γιάννη, ενθουσιασμένος με τις προοπτικές που έχει μπροστά του το συνεταιριστικό καφεπαντοπωλείο. Ο Γιάννης πάλι διαπιστώνει πόσο διαχρονικά είναι κάποια από τα θέματα που αντιμετωπίζουν οι συλλογικότητες. Ξεκινώ να τους κατακλύζω με εικόνες και ειδήσεις από τα χωριά του Αποκόρωνα και με κοιτούν σιωπηλοί και προβληματισμένοι.

Αφού γεμίσει το ποτήρι μου με κρασί, ο κύριος Νίκος λύνει την αινιγματική του σιωπή. «Η Κρήτη δεν θέλει βιασύνη», μου λέει και υψώνει το ποτήρι του. «Τα πράγματα έχουν τον δικό τους ρυθμό», προσθέτει με νόημα. Πράγματι, ο πλούτος της Κρήτης είναι ικανός να σε παρασύρει σε ατελείωτα βιαστικά χιλιόμετρα, αλλά οι άνθρωποί της σε βοηθούν να βρεις έναν πιο ταιριαστό ρυθμό.

Πηγή: «Χειροποίητη Κρήτη», Ισαβέλλα Ζαμπετάκη, Περιφέρεια Κρήτης